رەچەڵەك،زمان و ئەدەبی كوردی لەقۆناغەكانی مێژوودا

هەروەك زۆربەی مێژووناسان و توێژەران ئاماژەی پێ‌دەكەن زمانی كوردی یەكێكە لە كۆنترین زمانەكانی دنیا و بە كۆنترین زمانی رۆژهەڵاتی ناوەراست دادەنرێت.گەلی كورد بە رەچەڵەك ئاریاییە و زمانی كوردیش دەچێتەوە سەرلقی ئێرانی بەشی سێنتۆمی خێزانەزمانی هیندوئەورووپی.ئارییەكان بەشێكن لە هیندوئەورووپیەكان كە لە هەزارەی شەشەمی پێش زایینەوە دەستیان كرد بە كۆچ كردن بۆهیند، چیاكانی زاگرۆس، ناوچەی نێوان دوو رووبار(میزۆپۆتامیا)، ئەنادۆڵ و بە گشتی رۆژهەڵاتی ناوەراست.مەڵبەندی نیشتەجێبوونی پێشووی ئارییەكان و هۆكاری كۆرەوەكەیان بە تەواوەتی روون نیە و تا ئێستاش لە نێوان لێكۆڵەران دا جێگای مشت و مڕە.بە پێ‌ هەندێك بۆ چوون ئارییەكان لە بنارەكانی باكووری دەریای بالتیك واتە ئەسكاندیناڤیا و یان بنارەكانی باشووری دەریای بالتیك واتە پۆڵەنداوە بە هۆی سەرماوسۆڵە و كەشوهەای خراپەوە ئەو ناوچەیەیان بە جێ‌ هێشتووە. بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە كە لە سیبێریاوە بە هۆی هێرشی هۆز و خێڵەكانی دەورووبەریانەوە ناچار بە كۆچ كردن كراون و بۆچوونێكی دیكەش گوزارشت لەوە دەكات كە لە رۆژهەڵاتی دەریای كاسپیەنەوە بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەراست كۆچیان كردووە.

ئەم كۆڕەوە لە دوو قۆناغدا ئەنجام درا و ئەو دەستەیە كە لە هەزارەی شەشەم تا كۆتایی هەزارەی سێهەمی پێش زایینەوە هاتنە ناوچەكە بە ئاریایی كۆن ناسراون كە ئەم هۆزانە دەگرێتەوە(كاسپیان و كادۆسیان كە لە قەفقاز و دەوروبەری دەریای كاسپیەن نیشتەجێ‌ بوون و هەروەها گوتی،لۆلۆبی،ماننا،كاسی،میتانی و ئۆرارتۆ كە لە چیاكانی زاگرۆس تا توورووس نیشتەجێ‌بوون .جێگای ئاماژەیە كە هەندێك مێژووزان لە سەر ئەو بڕوایەن كە تەنانەت سوومەریەكانیش لەو دەستە ئارییانەن كە پێش هەزارەی دووەمی پێش زایین هاتوونەتە ناوچەكە.

دەستەی دووەمی ئارییەكان كە لە كۆتایی هەزارەی دووەم و سەرەتای هەزارەی یەكەمەوە هاتنە ناوچەكە بریتی بوون لە: مێدی، پارس، پارت و سكیتەكان.

ئەم هۆزانە دوای نیشتەجێ‌بوونیان دەستیان كرد بە درووست كردنی شار و جووتیاری و ئاژەڵداری و ئاوەدان كردنەوەی ناوچەكە.

بەڵام پاش ماوەیەك كەوتنە بەر هێرشی ئیمپراتووریەتی ئاشوور.خێڵە ئاریەكان بە هۆی هێرشی ئاشووریەكان و سووتاندنی گوندەكانیان و بەدیل گرتنی پیاوەكان و بە كۆیلە كردنیان لە دەوری یەكتر كۆبوونەوە وحكوومەتێكیان پێك هێنا و توانییان گەورەترین زلهێزی سەردەمی خۆیان تێكبشكێنن و گەورەترین ئیمپراتووریەتی سەردەمی خۆیان درووست بكەن كە بە ئیمپراتووریەتی مێدیا ناسراوە.هۆزەكانی زاگرۆس لە ژێر ئاڵای ئیمپراتووریەتی مێدیا و بە هۆی نزیكایەتی لە یەكتر لە باری فەرهەنگ و زمان و دابو نەریتەوە و لە ژێر سێبەری ئایینی زەردەشتی دا، تێكەڵی یەكتر بوون ودواتر بە ناوی مێدییەوە ناسران.زۆربەی مێژوونووسەكان مێدییەكان بە باپیری كوردەكان ناو دەبەن و دیارە كاتێك باس لە مێدییەكان دەكرێت مەبەست هەموو خێڵ و هۆزەكانی زاگرۆسە.

بەڵام لێرەدا پرسیارێك دێتە ئاراوە كە بۆچی ناوی ماد گۆردراوە بۆ كورد و ناوی كورد لە كوێەوە پەیدا بووە؟یان بۆچی بەشێكی زۆری كوردەكان بە خۆیان دەڵێن كرمانج؟

بۆ وەرگرتنی وڵامی ئەم پرسیارە پشت بە نووسراوەكانی گزەنفۆن مێژوونووسی كۆنی یوونانی دەبەستین.گەزەنفۆن لە كتێبەكەی خۆیدا بە ناوی ئاناباسیس (گەڕانەوەی دە هەزار كەسی) دەگێڕێتەوە كە دوای هێرش بۆ سەر ئەخامینیەكان وتێكشكانی سۆپای یوونانی،لە گەڕانەوەدا تووشی هۆزگەلێك بوونە لە چیاكانی كوردستان كە بەەردەوام هێرشیان دەكردە سەر ئەم سۆپایە و زەبری كوشندەیان لێدەوەشاندن.گزەنفۆن ئەو خەڵكەی بە ئازاو بوێر وەسف كردووە و بە ناوی كاردۆخۆی و یان كوردۆخەوە ناوی لێ‌ بردوون.وێدەچێت كە ناوی كورد لە ناوی ئەم خێڵەوە هاتبێت و یان لە ناوی گوتییەوە هاتبێت و دواتر هێدیهێدی گۆرابێت بۆ كورد.

پرۆفسۆر مینۆرێسكی دەڵێت: «وشەی كرمانج لە دوو وشەی (كورد) و (مان) و پاشگری (ج) پێكهاتووە و (مان)یش هەر بە واتای ماد یان مێدییە».لە سەردەمی ساسانیەكاندا بە مادیان گوتووە (ماە) یان(مان) و وشەی كرمانج بە واتای تێكەڵاوی كورد و مادە.

لێرەدا دەردەكەوێت كە كورد ناوی هۆزێكی بە دەسەڵاتی ناوچەكە بووە و لە گەڵ مێدییەكان تێكەڵاو بوونە و بە تێپەربوونی رۆژگار ناوی كورد گشتگیر بووەتەوە و لە ئاكامدا جێگەی ناوی مادی گرتووەتەوە.هەر وەكوو مەغۆلەكان كە خێڵێكی بچووك بوون بەڵام دواتر بە هۆی ئەوەوە كە چەنگیز خانی مەغۆل لەو خێڵە بوو خەڵكی ئەو وڵاتە بە گشتی بە مەغۆل ناسران.

لێكۆڵینەوە لە سەر مێژووی كورد و زمانی كوردی كارێكی زۆر ئاسان نیە و ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەرێتەوە كە یەك لەوان نەبوون ویان كەم بوونی بەردەنووس وسەرچاوەی مێژووییە چوونكە تا پێش دەسەڵاتی مادەكان نوسین هێندە لە ناو خێڵەكانی زاگرۆس دا باو نەبووە و یان ئەگەریش هەبووبێت لە لایەن نەتەوە پەرستانی دراوسێ‌ كورد یان داگیركەرانی كوردستانەوە لەناوچووە.وڵاتی كوردستان وبە گشتی رۆژهەڵاتیناڤین بە هۆی هەڵكەوتەی جۆگافیەكەیەوە بەردەوام كەوتووەتە بەر هێرشی گەلە دوورونزیكەكان و لە هەر هێرشێكیشدا هەموو بەڵگەمێژوویی و بەرهەمە هۆنەرییەكان لە پەیكەر و بیناوە بگرە تا بەردە نوسەكایش كەوتوونەتە بەر كاول كردن و بە تاڵان بردن.بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە هێرشی ئەلكساندێر بكەین كە وێراِی وێران كردنی شارەكان كتێبی ئاڤێستاشی سووتاند كە بە پێ‌ سەررچاوەكان لە سەر18هەزار لاپەرەی سازكراو لە پێستی ئاسك نووسرابوو و یان هێرشی عەرەبەكان كە هەر شتێك توانییان بردیان وهەر شتێكیش لە توانایاندا نەبوو بیبەن لە ناویان برد.بۆ نموونە ئەو مێعمارییەی كە لە كۆشكی خەسرەو لە سەردەمی ساسانیەكاندا كەلكی لێوەرگیراوە،ئێستاكە بە مێعماری عەرەبی ناسراوە.ئەگەر ئەلێكساندێر كتێبی ئاڤێستای سووتاند ئەوە عەرەبەكان ئایینی زەردەشتییان سڕییەوە وهەر بەرهەم و كتێبێك كە بە پێچەوانەی ئایدۆلۆژیای ئیسلامی و عەرەبی بوو دەسووتێنرا و تەنانەت هەوڵی سڕینەوەی فەرهەنگی كوردیشیان لە مێشكدا بووە.هەر بۆیە لێكۆڵەران بۆ لێكۆڵینەوە لە فەرهەنگ و ئەدەب و ئاینە كۆنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراست پەنا دەبەنە بەر شوێنە دووردەستەكان كە دەستی عەرەبی پێنەگەیشتووە وەكوو بیابانی توورفان لە تۆركێستانی چین كە كتێبەكانی (مانی) تێدا دۆزراوەتەوە.

کۆشکی خه‌سره‌و

دوای هێرشی تۆركە مەغۆلەكانیش هەموو كتێب و دەستنووسەكان سووتێنران كە دەیانتوانی ببن بە سەرچاوەیەك بۆ لێكۆڵینەوە لە مێژوو،ئەدەب و زمانی كوردی لە قۆناغە جیاجیاكانی مێژوودا.ئەگەر زۆریش دوور نەچین نموونەی بەر چاوتر لە مێژووی هاوچەرخدا هەیە ئەویش سیاسەتی سڕینەوەی مێژووی كوردە لە لایەن نەتەوە داگیركەرەكانی كوردستانەوە بۆ ئەەوی خۆیان بكەن بە خاوەنی مێژوو و شانازییەكانی رابردوو.

كۆنترین سەرچاوەیەك كە بۆ لێكۆڵینەوە لە زمانی كوردی ئاماژەی پێ‌ دەكرێت (گاتا)كانی ئاڤێستایە كە كۆنترین بەشی ئاڤێستایە و زۆربەی ئەو وشانەی كە لە ئاڤێستادا بە كار هاتوون بە ئاڵوگۆرێكی نە هێندە زۆرەوە لە زمانی كوردی ئێستادا ماوەتەوە.ئم كتێبە بە رێنووسی ئاڤێستایی نووسراوەتەوە كە تایبەتە بەم كتێبە و چەندنموونەیەك لەم وشانە دەخەیەن بەر دەست.

رێنووسی بزماری

ئاپ ..........ئاو

ئاپنگ..........ئاهەنگ

ئاخشتی...........ئاشتی

ئارم...........ئارام

ئارمێتی.........ئارامی

تەروومتی........تووڕەیی

ئازیاه...........ئازا

ئاكز.............لە پەهلەویدا بووەتە ئاگاز و لە كوردیدا بووەتە ئاگا

ئایزما.........ئەزموون

ئەتا.............ئەوسا
ئەسپەبارە..........ئەسپ سوار

ئەسرەو...........ئەسرین

ئەستی........ئەستۆ

ئەرەگ...........بایەخ(ئەرجۆمەند بە واتای بە بایەخە)

ئەكا.......... بە واتای ناپاكە و بۆ مێینە بە كار دێت

ئەكێ‌........بە واتای ناپاكە و بۆ نێرینە بە كار دێت

پەزوو........پەز،مەڕ

پەزوان.......لە پەهلەویدا بووەتە پەشوان و لە كوردیدا بووەتە شوان

پەك........لە پەهلەویدا بووەتە پاگ و لە كوردیدا بووەتە باج

پەرتوو.............پرد

خەوەسوورە..........خەسوو یان خەزوورە

دووزهدێ‌...........دزی نێر

دووزهدا........... دزی مێ

ویمنە..........گۆمان

وەفرە.........بەفر

هەرچەندە هەندێك كەس پێیان وایە كە ئاڤێستا بە زمانی ماد نەنووسراوە بەڵام وشە هاوبەشەكانی زمانی كوردی و ئاڤێستا و هەروەها پێشگر و پاشگرەكانی نیشانەی مادی بوون و كوردی بوونی ئاڤێستایە. بۆ نمووونە لە ئاڤێستادا پیتی(ل) بەكار نەهاتووە و ئەوەی كە خەڵكی هەلێر و دەوروبەری پیتی(ل) دەكەن بە (ر) میراتێكە كە لە ئاڤێستاوە بۆیان ماوەتەوە.هەروەها لە ئاڤێستادا بۆ مێینە پاشگری (ا) و بۆنێرینە پاشگری(ێ‌) بە كار هاتووە و ئەمەش لە نێوان زمانەكانی ناوچەكەدا بە تەنها لە زمانی كوردی و زاراوەی كرمانجی سەروودا هەیە.ئەمانە هەموو بەڵگەن كە زمانی ئاڤێستا دایكی زمانی كوردییە و ئەگەر كۆمەڵێك وشەی بیانیش لە ئاڤێستادا نووسرابێت ئەوە بە واتای ئەوە نیە كە زمانی ئاڤێستا زمانی كوردی نیە و رەنگە لە كوردی كۆندا هەبووبێت و بە تێپەر بوونی رۆژگار ئەو وشانە لە زمانی كوردیدا مردبێتن.نكۆڵی لێَناكرێت كە دوو نەتەوەی دراوسێ‌ لە باری زمان و فەرهەنگەوە كاریگەرییان لە سەر یەكتر دەبێت و لەم بارەشەەوە زمانی كوردی جیاواز نیە لە زمانەكانی دیكە و هەم كاریگەری لە سەر زمانەكانی دیكە هەبووە و هەم كەوتووەتە ژێر كاریگەری زمانە جیرانەكانی،لە جیرانە نوێیەكانیەوە بگرە (وەكوو تۆركەكان ) تا جیرانە كۆنەكانی (وەكوو سوومەری و بابێلیەكان) و ئەمەش هۆكارێك بووە بۆ دەوڵەمەند بوونی زمانی كوردی بە وشەی جۆراوجۆر. بۆ نموونە پێنج وشە بۆ خۆر بە كاردێت كە بریتین لە هەتاو،تاو،خۆر،خۆرەتاو و رۆژ.ئەگەر وشەی رۆژ بۆماوەی زمانی مێدییەكانە ئەوە هەتاویش بۆماوەی سوومەرییەكانە كە پێیان گوتووە ئۆتۆ و خۆریش بۆماوەی میتانی و ئۆرارتۆییەكانە كە پێیان گوتووە هۆر.

زۆر وشەی تێكەڵاو و دارێژراو لە زمانی كوردیدا هەن كە ئەگەر لێكیان جیا بكەینەوە, هەر بەشێكی واتایەك دەدا بە دەستەوە و رەچەڵەكی وشەكەمان بۆ روون دەبێتەوە. بۆ نموونە وشەی بوومە لەرزە كە لە دوو وشە پێك هاتووە (بووم+لەرزە) كە بووم وشەیەكی سوومەریە كە بە واتای زەوییە و لەرزەش بە واتای جووڵە و شەكانەوەیە.وەك دەزانین وشەی بووم لە زمانی كوردیدا كەلكی لێَوەرناگیرێت بە تەنیا لە وشەی بوومەلەرزەدا نەبێت،بەڵام باشتر وایە بۆ دەوڵەمەند كردنی زمانی كوردی ئەو وشە تێكەڵاوانە دابەش بكەین و لە وشە تازەكان كەڵك وەربگرین.

نموونه‌یه‌ک له‌ رێنووسی په‌هله‌وی

كە واتە زمانی كوردی، مێدی تۆخ نیە و بە زمانی جیرانەكانی خۆی دەوڵەمەند بووە و ئەمەش بە قازانجی زمانی كوردی و گەلی كوردە.

لە سەردەمی دەسەڵاتی مێدیادا (612پ.ز)بە هۆی تێكەڵاو بوونی زمانی خێڵ و هۆزەكانی زاگرۆس، زمانی كوردی پێشكەوتنێكی زۆری بە خۆیەوە دی تا ئەو رادەیە كە كتێبێكی وەكوو ئاڤێستا نوسرا كە دەوڵەمەندە بە بابەتی فەلسەفی و ئەدەبی و هزری ئەوتۆ كە ئێستاكەش هەندێك زمان ئەوەندە وشەیان تێدا نیە كە توانای ئەو دەربڕینەی ئاڤێستای هەبێت.

دوای رووخانی دەسەڵاتی مادەكان و لە سەردەمی ئیمپراتووریەتی ئەخامینیدا، هەر وەك چۆن لە باری سیاسیەوە كوردەكان بایەخی خۆیان هەبوو و لە كۆشكی پاشایەتیدا تا ماوەیەكی زۆر پێگەی خۆیان لە دەست نەدابوو، زمانی كوردیش گرنگی خۆی لە دەست نەدا و تەنانەت كۆمەڵێك لە مێژوونووسان لە سەر ئەو بڕوایەن كە ئەو بەردەنووسانەی كە لە سەردەمی ئەخامینیەكاندا نووسراون، بە زمانی مێدی وبە رێنووسی بزماری مێدی نووسراون.

دوای رووخانی حكومەتی ئەخامینیەكان و لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی سلووكیەكاندا(331پ.ز) كولتووری یوونانی بە سەر رۆژهەڵاتیناڤیندا زاڵ دەبێت.

لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم دا لە هەورامان كۆمەڵێك نووسراوە لە سەر پێست دۆزرایەوە، كە پەیوەست بووبەسەدەی یەكەمی پێش زایینەوە.یەكێك لەم نووسراوانە بە رێنووسی پەهلەوی، و یەكێكی تریان بە رێنووسێك نووسرابوو كە دەتوانین بڵێین رێنوووسی ئارامییە كە كۆمەڵێك ئاڵووگۆری تێدا كراوە، بۆ ئەوەی كە لە گەڵ زمانی ناەچەكەدا بگونجێت و دوو نووسراوەكەی دیكەش بە پیتی لاتینی نووسراون.گرنگی ئەم نووسراوانە لەوەدایە كە نیشان دەدات كە فەرهەنگی یوونانی و ئارامی لەو سەردەمەدا بە سەر ناوچەكەدا زاڵبووە،واتە لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی ئەشكانییەكان و دوای رووخانی دەسەڵاتی سلووكییەكان.ئەم نووسراوانە لە لایەن پرۆفسۆر ئیلیس مینس و پرۆفسۆر ئەی.كاولی یەوە وەرگێڕدراون و پرۆفسۆر مینس لە سەر ئەو بروایەیە كە نووسراوەكان بە زمانی كوردییەوە نێزیكن.

ئەمەش ناوەرۆكی یەكێك لە نووسراوەكانە:

1. شەنەت ∕∕∕ ق یەرخا ئەرووتەت مەیبەنۆ پەتسپەك بری توورین.

2. ∕∕∕...و؟ یەكی كۆرما ئەسمك مەن ئەبیكشكن پلزیات.

3. رەزبەنۆ ئەریل بری بەشنین دەد ئەهی كلا زوزن 10 20 20 5 .

4. مە مەن بومخوتی ئە...خ هەمی ئەدلو قدمەتە.

5. شەهدین تیریك بری ئەپین,ی... بری رەشنۆ،ئەرشت

6. بری ئەبنۆ، گریپنهی بری مترپدی، سینیك بری ماتینگ.

لە وەرگێڕانی ئەم نووسراوەیەدا دیارە كە زۆربەی وشەكان پەهلەوینە.

1. ساڵی 300، مانگی ئەرووتات(خۆرداد ناوی مانكێكی پەهلەوییە)، مەیبان(ساقی) پەتسپەك كوڕی توورین

2. نرخی ئەو زەوینەی كە ئەسمەك(ناوی نەفەرێكە) بۆ گەڕانەوەی خاوەندارێتی(؟) بۆ...

3. خاوەنی زەوین ئەریل كوڕی بەشنین ئەمەشی داوە،بە گشتی 55 زۆزین(دێرهەم)...

4. ئەوەی لە كن خاوەنی زەوییەكەیە... پێی رازییە(؟) لە پێش

5. چاوەدێران،تیریك كوڕی ئەپین، ی...كوڕی رەشنۆ،ئەرشتاد

6. كوڕی ئەپنۆ،گریپهنی كوڕی میتراپادی،سینیك كوڕی ماتینگ.

لێرەدا زاڵبوونی زمانی ئارامی لە ناو ئەم نووسراوانەدا بە روونی دیارە.بۆ نموونەئەم وشانەی خوارەوە دێنینەەوە كە بە گشتی ئارامینە:

شەنەت ............ساڵ

ق..................لە قیپای ئارامییەوە هاتووە و بە واتای ساڵە

یەرێ‌ خا..............مانگ

پەڵز..............سریانیە و لە پەڵگەوە وەرگیراوە و بە واتای نیوەیە

قەدەمتوو...........پێشكەش

شەهدەین.............. چاوەدێران

كۆرما.................زەوین

كولا....................بە گشتی

هەروەك دیارە لە سەردەمی ئەشكانییەكاندا زمانی كوردی لە مەترسی توانەوە و لە ناوچووندا بوو،هەر بۆیە دوای ڕووخانی دەسەڵاتی ئەشكانییەكان و دامەزراندنی ئیمپراتووری ساسانی، ئەردەشیری پاپەكان دەستی كرد بە بژار كردنی زمان و فەرهەنگی كوردی لە زمان وفەرهەنگی بێگانە.بەگوێرەی بەڵگە بەردەستەكان حكوومەتی ساسانیەكان حكوومەتێكی كوردی بووە.محەمەد ئیبنی جەریری تەبەری مێژوونووسی سەدەی چوارەمی كۆچی، لە كتێبەكەیدا بە ناوی تاریخی تەبەری،باس لەوە دەكات كە ئەردەوانی پێنجەم دوایین پادشای ئەشكانی لە نامەیەكدا كە بۆ ئەردەشیری پاپەكانی دەنێرێت،دەڵێت: «تۆ ئەی ئەردەشیر پێت لە بەڕەی خۆت درێژتر كردووەتەوە و بەم كارەت خۆت لە مردن نزیك كردووەتەوە. تۆ كوڕی پەروەردە كراوی بن خیوەتی كوردانی كێ‌ رێگەی بە تۆ داوە كە تارای پاشایەتی بخەیتە سەر سەرت؟»

په‌یکه‌ری ئه‌رده‌شێری بابه‌کان (فیروزاباد)

دیارە كە مەبەستی ئەردەوان لە باس كردنی ئەم راستییە سووكایەتی كردن بە ئەردەشیر بووە. بەڵام ئێستا بووەتە بەڵگەیەكی بەهێز بۆ روونكردنەوەی ئەو راستیە مێژووییە كە ساسانییەكان كورد بوونە.جگە لەوەش پایتەختی ساسانیەكانیش لە ناو جەرگەی ئاخی كوردستان بووە.لە كارنامەی ئەردەشیری پاپەكانیشدا دیسان باسی كورد بوونی ئەردەشیر كراوە و تیایدا كورد بە كورت نووسراوە.

لە سەردەمی ساسانیەكاندا دینی زەردەشت كرا بە دینی فەرمی وڵات و زمانی پەهلەوی لە زمانی ئارامی و یوونانی پاك كرایەوە و وشە ئێرانیەكان جێگای وشە بێگانەكانی گرتەوە،واتە بۆ دوور كەوتنەوە لە زمانی ئارامی و یوونانی زمانی ئێرانیەكان تێكەڵی یەكتر كران.

هەندێك لە مێژوونووسان زمانی پەهلەوی بە ناوی فارسی ناوەڕاست ناودەبەن،بە بێ‌ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بن كە زمانی پەهلەوی پێوەندییەكی رێزمانی و دەنگسازی و وشەسازی قووڵی بە زمانی كوردی بە تایبەتی زاراوەی گۆران و فەیلییەوە هەیە.تەنانەت ناوی پەهلەویش لە وشەی فەیلیدا ماوەتەوە كە سەرەتا پەهلەوی بووە دواتر بووەتە فەهلەوی و لە ئاكامدا گۆڕدراوە بۆ فەیلی.بۆ زیاتر سەلماندنی ئەم راستییەش كۆمەڵێك وشەی پەهلەوی و كوردی لە گەڵیەك بەراورد دەكەین.

گیان ئەویسپار...........گیان سپێر(كەسێك كە لە پێناو ئامانجەكەیدا گیان دەسپێرێت)

بەرگۆستوان دا.........بە واتای جل و بەرگی شەڕە كە لە كانزا درووست كرابێت و لە دوو بەشی بەرگ و ئەستۆان دا(ئەستۆ) گێك هاتووە

ئەسواران......... بە واتای ئەسپ سوارەكانە

پایگان...........پیادە

ئاتەروان...........ئاگروان (بە واتای نیگابانی ئاگرە)

درۆز..............درۆ

ئەختەر........ئەستێرە

گوندی شاپوور........ناوی قوتابخانیەكە و بە واتای گوندی كوڕی شایە

نەخچیر...........نێچیر

بەغ............بە واتای خودایە(بەغدا بە واتای خودا داو یان خەڵاتی خودایە)

شكاند گومانیك وزار......... ناوی كتێبێكە و بە واتای هزرێكە كە گومان دەشكێنێت

كەنیگ.............كچ،كەنیشك،كەنی

دەهیگان.............لادێییەكان

فەرمادار............فەرماندەر،فەرماندە

بۆرگ..........بۆرج

لە سەردەمی ساسانیەكاندا جگە لە زمانی كوردی ،ئەدەبی كوردیش گەشەی كرد و گەلێك كتێب لە زمانی یوونانی و هێندییەوە بۆ سەر زمانی پەهلەوی وەرگێڕدران وگەلێك كتێبیش نووسران كە یەك لەونە كتێبی شاپوورگان بوو كە لە لایەن رۆشنبیر و زانای بەناوبانگ (مانی)یەوە نووسرا و پێشكەش بە شاپوور پادشای ساسانی كرا.لە سیما دیارەكانی ئەو سەردەمە پێشكەوتنی هۆنەر بوو بە هەموو جۆرەكانییەوە ،لەشێوەكارییەوە بگرە تامێعماری و مافوور چنین.دوای داگیركردنی كۆشكی خەسرەو لە لایەن سوپای ئیسلامەوە،عەرەبەكان بە دیتنی مافووری بەهارستان سەریان سۆڕما بەوەی لە هەر لایەكەوە سەیریان دەكرد وەرزێكی ساڵی نیشان دەدا،بۆیە پێوەندییان بە خەلیفەوە كرد بۆ ئەوەی بزانن چی لێ‌ بكەن.دواتر بە فەرمانی خەلیفە پارچە پارچە كرا و هەر پارچەیەكی درا بە یەكێك لە عەرەبە داگیركەرەكان.

خوێندنگه‌ی گوندی شاپوور

دوای سەرهەڵدانی مەزدەك و هەوڵدان بۆ چەسپاندنی یەكسانی كۆمەڵایەتی و شۆڕشە یەك لەدوای یەكەكان،پادشاكانی ساسانی قوتابخانەیەكیان دامەزراند بە ناوی(گوندی شاپوور) بە مەبەستی پەروەردە كردنی شازادەكان و بردنە سەرەوەی ئاستی تێگەیشتنیان.تەنانەت هەندێك سەرچاوە ئاماژە بە دەرچوونی رۆژنامەیەك دەكەن لەو سەردەمەدا بەناوی(رۆژنامەك) كە مەبەستیان لە دەركردنی ئەم رۆژنامەیە،گەیاندنی هەواڵەكانی سەرباژێڕ بوو بە میر و دەسەڵاتبەدەست و ناودارەكانی دەوروبەر.ئەمانە هەموویان نیشانەی بەرزبوونەوەی ئاستی تێگەیشتن و رۆشنبیری وپێشكەوتنی كولتوور و ئەدەب زمانی كوردیە لەو قۆناغەی مێژوودا. لە ساڵی 630 زایینی دوایین پادشای ساسانی یەزدگێردی سێهەم كوژرا و كۆتایی بە دەورانی پڕ لە شانازی كوردەكان هات و دەورانی دەسەڵاتبەدەستی عەرەب دەستی پێكرد.

كاریگەری زمانی عەرەبی لە سەر زمانی كوردی ئاشكرایە وپێویست بە باسكردن ناكات،بەڵام ئەوەی كە نادیارە كاریگەری زمانی كوردییە لە سەر زمانی عەرەبی.لێرەدا چەند نموونە لەو وشە كوردییانە دێنینەوە كە لە زمانی عەرەبیدا كەلكی لێوەردەگیرێت.

مێهرەجان...........لە (مێهرەگان)ەوە هاتووە كە ناوی جێژنێكی كۆنی كوردەكانە كە لە سەرەتای پاییزدا گیراوە

كەنز...............گەنج

بۆرج..............سەرەتا لە كوردیدا بۆرگ بووە بەڵام دوایی تەعریب كراوە و هاتووەتەوە ناو كوردی وئێستاش لە كوردیدا پێی دەگوترێت بۆرج.بۆرگ بە واتای بینایەكی خۆڕاگرە و لە زۆربەی زمانە هێندوئەورووپاییەكاندا كەڵكی لێوەردەگیرێت(هامبۆرگ، سەن پێتێرزبۆرگ)

كەنیز..................لە(كەنیگ)ی پەهلەوییەوە هاتووە بە واتای كچە هەژار،ئێستاش لە زاراوەی ئەردەڵانیدا دەگوترێت(كەنی)یان(كەنیشك) (بە كچە دەوڵەمەند گوتراوە دۆت)

وەزیر............... لە وزرگی پەهلەوییەوە هاتووە بە واتای گەورە

دەیان وشەی دیكەش هەن كە بە رەچەڵەك كوردین بەڵام تەنانەت بۆ خۆشمان بە كوردییان نازانین.

لە هێرشی عەرەبەكانەوە بەرەو ئەم لا زمانی كوردی بەردەوام لە مەترسی لە ناوچووندا بووە.دوای كورتبوونەوەی دەستی عەرەبەكان لە كوردستان لە ساڵی 1235ز مەغۆلەكان هێرشیان كردە سەر كوردستان و دوای ئەوانیش سەلجووقییەكان و عەشیرەكانیتری تۆرك دەستیان كرد بە كۆڕەو بەرەو كوردستان و ئێران و ئەنادۆڵ و بەشێكی زۆری كوردستانیان داگیر كرد و كوردەكانیان تێدا وەدەرنا و یان بە زۆری كران بە تۆرك.بەڵام تا ناوەراستەكانی سەدەی 19 زمانی كوردی هێشتا زەبرێكی ئەوتۆی لێنەكەوتبوو و تا رادەیەكی زۆر پاراویەتی خۆی پاراستبوو و ئەمەش بۆ رۆڵی میرنشینە كوردییەكان دەگەڕێتەوە كە بە دڵسۆزییەوە سەیری زمان و فەرهەنگی كوردییان دەكرد.لە كتێبەكەی ریچ دا دەردەكەوێت كە تا پێش ڕووخانی میرنشینە كوردیەكان دیالێكتە كوردییەكان تاراددەیەكی زۆرتر لە ئێستا لێك نزیك بوون بۆ نموونە لە زاراوەی كرمانجی ناوەڕاستدا پیتی جەڕی(ژ)بەكار دەهێنرا كەچی ئێستا بە كار ناهێنرێت.كەواتە دووركەوتنەوەی دیالێكتە كوردیەكان لە یەكتر دیاردەیەكی نوێیە و بۆ سەدەی بیستەم و پاش ڕووخانی میرنشینە كوردییەكان دەگەڕێتەوە و هەروەها دەتوانین بڵێین كە بڵاو بوونەوەی تەكنۆلۆژیا لە رۆژهەڵاتیناڤینیش كاریگەری هەبووە بەو واتایە كە هەر ئامێرێك كە دێتە بازاڕ ناوێكی هەیە و ئێمەی كوردیش تا ئێستا هەوڵی ئەوەمان نەداوە كە ناوێكی كوردی هاوبەشیان بۆ بدۆزینەوە.پاش سەرهەڵدانی گرووپی رەهەند(روانگە) لە 1975 بە هەوڵی رۆشنبیرانی كوردی باشووری كوردستان دیالێكتی كرمانجی ناوەڕاست گەشەی پێ‌ درا و بە خۆشیەوە رۆژلەدوایرۆژ زمانی كوردی بە هەموو دیالێكتەكانییەوە گەشەی زیاتر دەكات وداهاتووی زمانی كوردی گەش و رووناكە.بە تایبەت دوای تێپەر بوونی یەك سەدە كە دەگوترا كوردی شێوەزارێكی زمانی فارسییە،ئێستاكە زمانی كوردی بە 32هەمین زمانی زیندووی جیهان دەژمێردرێت وتەنانەت هەندێك كەس بە تەنیا ركەبەری زمانی فەرەنسی دادەنێن لە باری رێزمان و زۆربوونی بكەر و وشەوە.

ن؛ عه‌لی

سەرچاوەكان

• ایران در زمان ساسانیان (ئارتووركریستێنسێن)وەرگێڕانی رەشید یاسەمی

• زبانشناسی كرد و تاریخ كردستان(بهزاد خوشحالی)

• فەلسەفە و رامانی یارسانی(جەمال نەبەز)

• تاریخ ماد(ئەی.ئێم.دیاكۆنۆف)